Trên những đỉnh núi mù sương của núi rừng Yên Bái, từng tán lá, từng búp chè đặc sản vẫn lặng lẽ chắt chiu sự sống cho bao thế hệ bà con đồng bào dân tộc vùng cao. Không chỉ là sản vật đặc hữu, chè Yên Bái còn đang tạo sinh kế bền vững, giúp người nông dân đổi thay cuộc sống, bảo tồn bản sắc văn hóa dân tộc và khai phá tiềm năng du lịch nông nghiệp địa phương.

vốn "trời cho" trên núi cao

Đến nay, tỉnh có 31 sản phẩm chế biến từ nguyên liệu chè Yên Bái đạt tiêu chuẩn OCOP, trong đó có tới 14 sản phẩm đạt OCOP 4 sao, chiếm tới 48% số sản phẩm OCOP 4 sao của tỉnh. Các sản phẩm chè Yên Bái còn được xuất khẩu sang các thị trường khó tính như: Anh, EU, Trung Đông… Trung bình mỗi năm, Yên Bái thu hoạch trên 68.000 tấn chè búp tươi, xuất bán ra thị trường hơn 15.500 tấn chè khô thành phẩm, trị giá trên 850 tỷ đồng.

Để có được những kết quả trên, từ nhiều năm nay, tỉnh đã xây dựng chiến lược phát triển ngành chè. Những đồi chè trung du già cỗi, kém chất lượng đã được hỗ trợ trồng cải tạo, dần thay thế bằng các giống chất lượng cao; các gốc chè Shan cổ thụ được khoanh vùng bảo vệ; đồng bào vùng cao được hướng dẫn, đào tạo, trang bị kiến thức và thu mua chè búp tươi với giá trị cao hơn. Đặc biệt, tỉnh còn xây dựng cơ chế, chính sách cho liên kết sản xuất theo chuỗi giá trị, hỗ trợ doanh nghiệp đăng ký nhãn hiệu, chỉ dẫn địa lý, truy xuất nguồn gốc, mã số vùng trồng, chứng nhận sản phẩm, xúc tiến thương mại...

Trong đó, Suối Giàng (Văn Chấn) và Phình Hồ (Trạm Tấu) được coi là hai vùng chè được hưởng lợi nhờ hàng nghìn cây chè Shan tuyết trăm năm tuổi. Chè ở đây là loại chè tự nhiên, sinh trưởng trên núi cao, lá có nhiều lông trắng, vị đậm, hậu ngọt, hương đặc trưng. Năm 2020, chè Shan tuyết Suối Giàng đã được Cục Sở hữu trí tuệ bảo hộ chỉ dẫn địa lý.

Chè đã trở thành nguồn thu nhập chính cho hàng nghìn hộ gia đình đồng bào Mông, Dao, Tày... ở Yên Bái. Theo Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Yên Bái, tổng diện tích chè Shan tuyết hữu cơ toàn tỉnh đã đạt xấp xỉ 1.200 ha, trong đó nhiều vùng đã chứng nhận đạt chuẩn chè hữu cơ quốc tế như EU, USDA...

Đồng bào vùng cao đang từng ngày học cách chăm sóc chè theo quy trình hữu cơ, tham gia vào hợp tác xã, nhóm hộ nông dân để liên kết, bán sản phẩm theo chuỗi. Sản lượng không còn được đặt lên hàng đầu, thay vào đó là chất lượng và giá trị gia tăng.

Doanh nghiệp đồng hành cùng bà con

Để bảo vệ và phát triển vùng chè shan tuyết cổ thụ, các thành viên HTX Suối Giàng đã áp dụng các tiến bộ của khoa học kỹ thuật vào việc chăm sóc chè. Theo đó cây chè được đốn tỉa hợp lý, sử dụng tầng thảm thực vật phân hủy thành mùn để duy trì và cung cấp dinh dưỡng cho cây, không sử dụng phân bón hóa học, đồng thời thu hái đúng thời điểm, đúng kỹ thuật. Tùy từng dòng trà mà búp chè được thu hái theo 1 tôm 2 lá hoặc nguyên búp chè chỉ có 1 tôm.

"Kể từ khi đi vào hoạt động, HTX cùng với bà con tự ủ phân bón hữu cơ, không sử dụng thuốc bảo vệ thực vật hóa học, thuốc diệt cỏ trên đồi chè cổ thụ. Chú trọng vào khâu sản xuất, đổi mới thiết bị, công nghệ chế biến để nâng cao chất lượng, đa dạng hóa sản phẩm, tăng tỷ lệ sản phẩm chè xanh, chè đặc sản”, Bà Thoa chia sẻ.

Vùng nguyên liệu chè Shan tuyết ở xã Suối Giàng có gần 500 ha, trong đó phần diện tích cây mọc lên tự nhiên là gần 300 ha, phân bổ tại các thôn Giàng Cao, Giàng B, Pang Cáng, Tập Lăng I, Tập Lăng II, Suối Lóp… Với khoảng 4 vạn cây chè đã có tuổi đời từ khoảng 100 đến 300 năm, cá biệt có những cây trên 500 năm tuổi. Lợi thế về cây chè cổ thụ với hương vị riêng đã được HTX Suối Giàng tận dụng để tạo ra những sản phẩm chè nổi tiếng. Chìa khóa ở đây chính là kết hợp với KHKT.

Bằng việc ứng dụng dây chuyền máy móc, chè được sơ chế sau khi thu mua về, đêm vào sao, vò và lên hương. Đặc biệt HTX Suối Giàng đã ứng dụng kỹ thuật lên men chè tự nhiên và bán tự nhiên để tạo ra 2 dòng sản phẩm chè quý hiếm có giá thành cao là bạch trà và hồng trà.

Hiện nay, phần lớn sản phẩm được xuất khẩu sang các thị trường cao cấp như: Nhật, Mỹ, Anh quốc, châu Âu, Trung Đông... với giá bán cao hơn nhiều lần so với trà Shan tuyết thông thường.

Một doanh nghiệp khác là HTX hệ sinh thái du lịch Suối Giàng lại đi theo con đường khác. Anh Đào Đức Hiếu - Giám đốc HTX chia sẻ, HTX đã thiết kế, xây dựng Không gian văn hóa trà Suối Giàng với mong muốn phát triển giá trị của trà Suối Giàng gắn với xuất khẩu, phát triển du lịch, gia tăng kinh tế, tạo công ăn việc làm cho bà con người Mông. Không gian văn hóa được thiết kế đơn giản, theo đúng bản sắc văn hóa người Mông, tạo cảm giác gần gũi, thân thiện và thư thái. Từ bộ dụng cụ uống trà cho đến từng chén trà ở đây đều toát lên sự cầu toàn và trân trọng khách thưởng trà.

Có được sản phẩm rồi, anh Hiếu còn khéo léo muốn kể câu chuyện văn hoá ẩn sau những họa tiết của bao bì. Đó là lý do mỗi hộp trà Suối Giàng đều có một lá cờ đỏ sao vàng và một dòng chữ là “Teabrand in Vietnam”. Đây là cách để chè Suối Giàng truyền tải được thông điệp của văn hóa, truyền tải thông điệp của những giá trị Việt không đơn thuần chỉ là một sản phẩm nông nghiệp mà ở đó còn có câu chuyện, tự hào quốc gia. Hiện nay, HTX có nhiều sản phẩm chất lượng như Đại lão Vương trà - Hoàng trà Suối Giàng, Đại lão Vương trà - Hồng trà Suối Giàng, Đại lão Vương trà - Bạch trà Suối Giàng, Đại lão Vương trà - Diệp trà Suối Giàng.

Đi vào hoạt động từ năm 2016, Hợp tác xã (HTX) Chè xanh chất lượng cao Bảo Hưng đã liên kết sản xuất với khoảng 300 hộ dân địa phương sản xuất chè sạch theo tiêu chuẩn VietGAP và hướng hữu cơ. Sự liên kết này đã tạo ra mối liên kết cộng đồng trách nhiệm và lợi ích trong việc nâng cao chất lượng sản phẩm chè, tạo việc làm và thu nhập ổn định cho người dân trong vùng.

HTX đã ký hợp đồng lâu dài với các hộ trồng chè, cung ứng giống, phân bón, chuyển giao kỹ thuật và bao tiêu toàn bộ sản phẩm chè búp tươi với giá cao hơn thị trường. Luôn quan tâm đến việc xây dựng thương hiệu cho sản phẩm, theo Giám đốc HTX Chè xanh chất lượng cao Bảo Hưng, một trong những cách làm được HTX lựa chọn chính là xây dựng chuỗi liên kết sản xuất an toàn. Bởi vậy, ngay từ khi thành lập, HTX đã lựa chọn quy trình sản xuất chè theo tiêu chuẩn VietGAP để phát triển vùng chè gắn với xây dựng thương hiệu.

Cùng đó, đầu tư hệ thống máy móc hiện đại, đồng bộ các công đoạn chế biến chè luôn được thực hiện bảo đảm để sản phẩm đạt tiêu chuẩn tốt nhất. Điều này, từng bước xây dựng, phát triển chuỗi giá trị chè sạch, góp phần tạo dựng niềm tin cho người tiêu dùng cũng như nâng cao hiệu quả kinh tế nông thôn.

Xây dựng thương hiệu: Mở rộng con đường xuất ngoại

Chè Yên Bái đã vượt ra khỏi khuôn khổ nội địa để đến với các thị trường khó tính như Đức, Pháp, Nhật Bản, Hàn Quốc. Các sản phẩm đã được chứng nhận OCOP 3 - 4 sao, chỉ dẫn địa lý, hệ thống bao bì, tem truy xuất nguồn gốc và các yếu tố đóng góp vào việc xây dựng một thương hiệu chè Yên Bái đồng nhất, đáng tin cậy.

Các hội chợ, sự kiện xúc tiến thương mại, các chương trình kết nối với sàn giao dịch điện tử, du lịch trải nghiệm chè... đang giúp chè Yên Bái tăng sức cạnh tranh và lan tỏa. Đề án “Xây dựng và phát triển thương hiệu chè Yên Bái giai đoạn 2021 - 2025” do UBND tỉnh phê duyệt đang được triển khai đồng bộ, hướng tới việc định danh sản phẩm chè trong chuỗi giá trị nông sản chủ lực của tỉnh.

Không chỉ dừng ở sản xuất, chế biến, chè Yên Bái còn mang tiềm năng lớn về du lịch trải nghiệm nông nghiệp sinh thái. Những đồi chè xanh rì, đường uốn lượn trên lưng mây, những ấm trà nghi ngút khói bỗng trở thành điểm check-in của du khách trong và ngoài nước.

Suối Giàng hiện đang được định hướng phát triển thành vùng du lịch trải nghiệm chè đặc sản của Tây Bắc. Tại đây, du khách có thể trực tiếp hái chè, sao chè, pha trà, thưởng trà và còn được nghe nghệ nhân kể chuyện về cây chè trong văn hóa người Mông. Một trải nghiệm sống động kết hợp giữa thiên nhiên, văn hóa và sinh kế đang hiện hữu rõ nét trên mảnh đất chè cổ thụ Yên Bái.

Chè Yên Bái đang vượt ra khỏi vai trò cây trồng nông nghiệp đơn thuần để trở thành cầu nối giữa bảo tồn văn hóa, phát triển sinh kế và thu hút du lịch. Sự chung tay của chính quyền, doanh nghiệp, hợp tác xã và cộng đồng dân cư chính là chất xúc tác để nâng tầm thương hiệu chè Yên Bái nói chung và chè shan tuyết nói riêng như một biểu tượng sống động của núi rừng Tây Bắc.

Trong hành trình phát triển nông nghiệp xanh, kinh tế tuần hoàn và chuyển đổi số, chè Yên Bái đang cho thấy một hướng đi rõ ràng và bài bản, nơi mỗi búp chè không chỉ mang theo hương vị mà còn gói ghém khát vọng đổi đời của người dân vùng cao.