Ở Việt Nam, việc bảo đảm quyền con người trong hệ thống pháp luật không chỉ là vấn đề “ghi nhận” trên văn bản, mà là cả một quá trình cải cách thể chế, đổi mới tư duy lập pháp, và nâng cao năng lực thực thi.

Vài nét về quyền con người

Khái niệm và nội dung của quyền con người được thể hiện rõ nét nhất trong Tuyên ngôn Quốc tế Nhân quyền (UDHR), được Đại Hội đồng Liên hợp quốc thông qua vào ngày 10/12/1948. Đây là văn kiện nền tảng, làm cơ sở cho nhiều công ước và hiệp ước quốc tế về quyền con người sau này.

Trong bài viết: “Bảo đảm quyền con người để đất nước phát triển bền vững trong kỷ nguyên mới, kỷ nguyên vươn mình của dân tộc Việt Nam”, PGS.TS. Tường Duy Kiên, Viện trưởng Viện Quyền con người, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh đã dẫn một số nội dung cơ bản về quyền con người.

Việt Nam cam kết mạnh mẽ đối với việc bảo vệ và thúc đẩy quyền con người. Ảnh: Đức Tâm

Theo cách hiểu đơn giản nhất, quyền con người là những đặc quyền tự nhiên thuộc về tất cả mọi người, không có bất kỳ sự phân biệt đối xử nào dựa trên cơ sở chủng tộc, giới tính, ngôn ngữ, tôn giáo, dòng dõi, địa vị xã hội…; tất cả mọi người đều có quyền con người, vì đơn giản chúng ta là con người; các quyền con người đều xuất phát từ những nhu cầu, khát vọng tự nhiên, bắt nguồn từ nhân phẩm vốn có, được tôn trọng, bảo đảm, bảo vệ bằng pháp luật quốc tế và pháp luật của mỗi quốc gia.

Quyền con người theo cách hiểu ngày nay là giá trị phổ quát, khi xem xét các vấn đề cụ thể có tính tới giá trị đặc thù về dân tộc, khu vực, bối cảnh lịch sử văn hóa, tôn giáo; quyền con người là không thể chia cắt (phải công nhận tầm quan trọng như nhau của tất cả các quyền con người về dân sự, chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội); các quyền con người phụ thuộc và có quan hệ lẫn nhau.

PGS.TS. Tường Duy Kiên cho rằng, nhận thức chung của quốc tế, quyền con người chủ yếu mang tính cá nhân, nhưng vừa có các khía cạnh tập thể, nhất là từ khi Liên hợp quốc thông qua Tuyên ngôn về quyền phát triển năm 1986, đã chính thức thừa nhận quyền phát triển là quyền con người (theo đó quyền con người vừa là một đặc quyền của cả dân tộc và của cả các cá nhân tạo dựng nên dân tộc đó và các ví dụ khi nói đến bảo vệ quyền môi trường, hay bảo vệ quyền của nhóm xã hội dễ bị tổn thương trong xã hội là hàm ý thừa nhận khía cạnh quyền tập thể/quyền của nhóm.

Với uy tín đạt được, Việt Nam được bầu là ứng cử viên duy nhất đại diện ASEAN vào Hội đồng Nhân quyền Liên hợp quốc nhiệm kỳ 2023-2025. Ảnh: Đức Tâm

Việt Nam đã gia nhập hầu hết các công ước quốc tế cơ bản của Liên hợp quốc về quyền con người từ những năm đầu thập kỷ 1980, thể hiện cam kết mạnh mẽ đối với việc bảo vệ và thúc đẩy quyền con người. Các công ước nổi bật Việt Nam đã tham gia bao gồm: ICCPR (Quyền Dân sự & Chính trị - 1982); ICESCR (Quyền Kinh tế, Xã hội & Văn hóa - 1982); CEDAW (Chống phân biệt đối xử với phụ nữ - 1982); CRC (Quyền trẻ em - 1990, là quốc gia thứ hai trên thế giới phê chuẩn); ICERD (Chống phân biệt chủng tộc - 1982); CAT (Chống tra tấn - 2015); CRPD (Quyền người khuyết tật - 2015); ICPPED (Chống mất tích cưỡng bức - ký 2010)...

Ngoài ra, Việt Nam cũng là thành viên của nhiều công ước ILO và các hiệp ước liên quan đến pháp luật nhân đạo quốc tế, góp phần xây dựng một khuôn khổ pháp lý toàn diện cho việc bảo vệ quyền con người tại Việt Nam.

Những tiến bộ trong bảo vệ quyền con người

Luật sư Hoàng Thị Hương Giang, Văn phòng Luật sư Chính Pháp (Đoàn Luật sư thành phố Hà Nội) nhấn mạnh, khi tham gia các công ước quốc tế về quyền con người, Việt Nam đã cam kết thực hiện và coi đó là trách nhiệm chính trị, pháp lý của Nhà nước. Điều này là quan điểm nhất quán, xuyên suốt mọi đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước đó là: “Coi trọng chăm lo hạnh phúc và sự phát triển toàn diện của con người, bảo vệ và bảo đảm quyền con người và lợi ích hợp pháp, chính đáng của con người, tôn trọng và thực hiện các điều ước quốc tế về quyền con người mà nước ta ký kết”.

Luật sư Hoàng Thị Hương Giang. Ảnh: Ngô Khiêm

Thực tế cho thấy, nhờ có lập pháp tốt, Việt Nam đã bảo đảm quyền con người trong các lĩnh vực đời sống xã hội và thu được những bước tiến vượt bậc trong tất các các lĩnh vực đời sống xã hội.

Ví dụ, trong lĩnh vực dân sự, chính trị: Việc bảo đảm quyền con người cũng được quan tâm thông qua việc thực hiện các Mục tiêu phát triển bền vững; tăng cường khả năng tiếp cận các dịch vụ chăm sóc sức khỏe của bà mẹ và trẻ sơ sinh; thực hiện các biện pháp cứu trợ khẩn cấp đối với những vùng chịu thiệt hại nặng do thiên tai, dịch bệnh. Nhờ đó, trong thời kỳ đổi mới tỷ lệ đói nghèo và tỷ lệ tử vong bà mẹ và trẻ sơ sinh giảm rõ rệt.

Hoặc đối với quyền tự do tín ngưỡng, tôn giáo: Việt Nam đã xây dựng khuôn khổ pháp lý vững chắc về bảo đảm quyền này trong Hiến pháp năm 2013, Luật Tín ngưỡng, tôn giáo năm 2016 và Nghị định 162/2017/NĐ-CP thể hiện pháp luật đã điều chỉnh nhiều quy định nhằm tạo thuận lợi cho các hoạt động tôn giáo...

Trong lĩnh vực tư pháp hình sự: Hoạt động tư pháp với mục tiêu bảo vệ công lý, quyền con người, tôn trọng, bảo vệ, bảo đảm quyền con người trong hoạt động tư pháp đã đạt được nhiều kết quả quan trọng như công tác điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án và việc bắt, giam, giữ, cải tạo được thực hiện nghiêm minh, dân chủ, công bằng hơn, hạn chế được oan, sai, bỏ lọt tội phạm, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội và hội nhập quốc tế. Ngoài ra, Bộ luật Hình sự năm 2015 cũng tiếp tục bỏ án tử hình ở 8 tội danh; không áp dụng hình phạt tử hình với người dưới 18 tuổi, phụ nữ có thai, phụ nữ đang nuôi con dưới 36 tháng tuổi, người đủ 75 tuổi trở lên khi phạm tội...

Trên lĩnh vực kinh tế, xã hội và văn hóa: Các quyền kinh tế, xã hội và văn hóa cũng được thực hiện một cách tích cực trong triển khai các chương trình, mục tiêu, chính sách quốc gia như bảo đảm quyền thoát nghèo; quyền về việc làm, thu nhập; quyền sở hữu; an sinh xã hội, quyền được chăm sóc y tế, sức khỏe; quyền được học tập, giáo dục; quyền được tham gia vào đời sống văn hóa… Hiện nay, hệ thống an sinh xã hội đã được phát triển thành mạng lưới an sinh xã hội, không ngừng mở rộng diện bao phủ các đối tượng an sinh xã hội và ngày càng đáp ứng tốt nhu cầu của các đối tượng an sinh xã hội.

Luật sư Hoàng Thị Hương Giang đánh giá, so với 20 năm trước đây, đời sống của người dân Việt Nam đã được cải thiện rõ rệt với sự liên tục cải thiện các chỉ số quan trọng liên quan đến con người như chỉ số phát triển con người (HDI) (Việt Nam hiện xếp thứ 115/191 quốc gia), chỉ số bất bình đẳng giới (GII), tuổi thọ bình quân đầu người, thu nhập bình quân đầu người... Việt Nam cũng là một trong những quốc gia hoàn thành sớm Mục tiêu phát triển thiên niên kỷ của Liên hợp quốc (MDGs).

TS Trần Thị Hồng Lê, Viện Quyền con người, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh cho rằng, việc xây dựng pháp luật Việt Nam đã được đặt trong mối quan hệ hài hòa giữa bảo vệ quyền – bảo đảm an ninh thúc đẩy phát triển, theo đúng chuẩn mực pháp quyền xã hội chủ nghĩa. TS Trần Thị Hồng Lê dẫn chứng rằng, từ nội dung của Điều 102 Hiến pháp năm 2013, những năm qua, Tòa án Nhân dân các cấp đã thực hiện tốt quyền tư pháp, bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân.

Cụ thể là, đã kiểm soát hành vi lạm dụng quyền lực nhà nước, xâm phạm quyền con người, bảo vệ các quyền và tự do dân chủ, tính mạng, tài sản, danh dự, nhân phẩm của cá nhân, công dân; bảo vệ người vô tội; khôi phục lại các quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân, công dân.

Thực tế cho thấy, tòa án có thẩm quyền quyết định buộc các cơ quan nhà nước đã gây thiệt hại phải khôi phục lại những quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân, công dân bị hành vi thực thi công vụ gây ra trong hoạt động quản lý hành chính nhà nước, trong hoạt động tố tụng hình sự, trong hoạt động tố tụng dân sự, tố tụng hành chính và trong hoạt động thi hành án hình sự, thi hành án dân sự bằng hoạt động giải quyết bồi thường thiệt hại theo đúng các quy định của Luật Trách nhiệm bồi thường Nhà nước.

Việt Nam chủ động tham gia, thúc đẩy bảo vệ quyền con người trên thế giới

Trong giai đoạn 2014-2016, Việt Nam đã hoàn thành tốt vai trò thành viên Hội đồng Nhân quyền Liên hợp quốc, góp phần bảo vệ lợi ích quốc gia và nâng cao vị thế, uy tín quốc tế. Việt Nam đã tích cực tham gia xây dựng và bảo trợ nhiều nghị quyết của Hội đồng, tập trung vào các lĩnh vực quyền kinh tế, xã hội, văn hóa; bảo vệ các nhóm dễ bị tổn thương; thúc đẩy bình đẳng giới và chống phân biệt đối xử; phản đối các biện pháp cấm vận đơn phương ảnh hưởng đến quyền con người; bảo vệ quyền của nông dân; đề cao dân chủ hóa đời sống quốc tế và tăng cường đoàn kết quốc tế.

Việt Nam đóng vai trò cầu nối, thúc đẩy hợp tác và đối thoại giữa các quốc gia và các nhóm, hướng tới cách tiếp cận cân bằng, tiến bộ và lấy con người làm trung tâm trong các vấn đề còn khác biệt tại Hội đồng Nhân quyền, ví dụ như quyền sức khỏe sinh sản, chống bạo lực đối với phụ nữ, và xóa bỏ phân biệt đối xử, bạo lực trên cơ sở bản dạng giới và xu hướng tính dục.

Việt Nam cũng thúc đẩy đối thoại trong khuôn khổ Hội đồng Nhân quyền với các nước liên quan, các tổ chức khu vực và các cơ chế của Liên hợp quốc về quyền con người nhằm giải quyết những quan tâm cụ thể về các vấn đề liên quan đến nhân quyền, nhân đạo; gắn với việc phối hợp với các nước đang phát triển đấu tranh để bảo đảm Hội đồng Nhân quyền hoạt động đúng nguyên tắc, thủ tục, không chính trị hóa, không can thiệp vào công việc nội bộ các nước.

Trong khu vực, vai trò Chủ tịch Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) 2020 và Chủ tịch Ủy ban liên chính phủ ASEAN về nhân quyền (AICHR). Tại cuộc họp đặc biệt lần hai của AICHR diễn ra cuối tháng 11-2020, đại diện AICHR, đại diện các quốc gia thành viên ASEAN và Ban Thư ký ASEAN đánh giá rất cao vai trò lãnh đạo của Việt Nam trong giai đoạn dịch bệnh Covid-19; hợp tác trong khuôn khổ AICHR, ứng phó hiệu quả tác động của đại dịch và thúc đẩy thông qua các văn kiện quan trọng của AICHR.

Việt Nam đã cùng Philippines và Bangladesh soạn thảo Nghị quyết của Hội đồng Nhân quyền về biến đổi khí hậu và quyền con người, được thông qua tháng 7-2019 tại Geneva.

(Còn nữa)